Kamienice krakowskie

Kamienice krakowskie – swoisty typ kamienic występujący głównie w obszarze wyznaczonym przez mury obronne miasta lokacyjnego, choć także w innych częściach miasta, m.in. na Kazimierzu, Stradomiu i Kleparzu. Przez Encyklopedię Krakowa PWN określane jako swoiste zjawisko kulturowo-społeczne i architektoniczne (s. 379-381). Najbardziej zbliżone do krakowskich są kamienice śląskie, w tym zwłaszcza kamienice wrocławskie.

Dziedzictwo kulturowe krakowskich kamienic

Obecnie, według Władysława Komorowskiego, pomimo tak znacznego uszczuplenia (w XIX i niemal całym XX w. średniowieczna i nowożytna substancja architektoniczna krakowskich kamienic uległa degradacji), krakowski kompleks urbanistyczny pozostaje największym w Polsce zespołem kamienic czasów staropolskich (Encyklopedia Krakowa PWN, s. 381). Wspomniana encyklopedia wymienia kilkadziesiąt krakowskich kamienic z nazwy (wymienione obiekty o nazwie kamienice - s. 356-379; wymienione obiekty o nazwie dom - s. 157-163, wymienione obiekty o nazwie pałac - s. 719-734). W rozwoju kamienic krakowskich wyróżnia się trzy etapy:

etap wstępny (połowa XIII - połowa XIV w.)
etap zasadniczy (połowa XIV - połowa XVIII w.)
etap schyłkowy (połowa XVIII - połowa XVIII w.)

Kamienice krakowskie posiadają wartość zabytkową, głównie architektoniczną i są wpisane do rejestru zabytków. Dodatkowo posiadają one wartość turystyczno-poznawczą. Nie stanowią per se głównych atrakcji turystycznych Krakowa, lecz są w zainteresowaniu wymagających turystów (m.in. koneserów architektury, miłośników historii, znawców literatury i sztuki). Wśród kamienic krakowskich szczególne miejsce zajmują kamienice Starego Miasta w Krakowie, które od 1978 r. są wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Charakterystyka architektoniczna

Obecnie nie wiadomo jak wyglądały pierwotne czy dawne kamienice krakowskie, te z XII-XIV wieku. Najprawdopodobniej były to duże obiekty w formie kubicznych brył, zbliżone do rozmiarów budowli zamkowych. Istnienie tej pierwotnej zabudowy można dostrzec w obecnych kamienicach narożnych (np. Kamienica Mennica). Były monumentalne i niemal pozbawione dekoracji, zwłaszcza portali, dobrymi przykładami są Kamienica pod Gruszką czy Kamienica Pod Jeleniem, ewentualnie Kamienica Korlansowska.
Wiek XIV (panowanie Kazimierza III Wielkiego) to okres największej ewolucji urbanistycznej w Krakowie. W tym okresie powstała zabudowa szeregowa z podziałem na dwie części - frontową (kamienica) oraz podwórkową (gospodarstwo).
Do końca XVI w. kamienice krakowskie charakteryzowały się wysokim poziomem artystycznym, który zaczął się obniżać dopiero w drugiej połowie XVII wieku. W tym okresie powstawały sklepienia krzyżowo-żebrowe oraz renesansowe i barokowe attyki, ale także ikonografie, polichromie. Dobrymi przykładami są Kamienica pod Jaszczurką, Kamienica pod Gruszką.
Druga połowa XVI w. i pierwsza połowa XVII w. to najdynamiczniejszy rozkwit kamienic krakowskich. Charakterystyczne dla tego okresu są takie cechy jak: dobudowane drugie piętra, murowane oficyny tylne, drewniane ganki. Dobrymi przykładami są Kamienica Pod Jagnięciem, Kamienica Pod Kanarkiem czy Kamienica pod Matką Boską.
Potop szwedzki zahamował rozwój kamienic krakowskich. Ich powolna odbudowa (ta z drugiej połowy XVII w.) została wstrzymana w trakcie wojny północnej.
Druga połowa XVIII wieku to poprawa stanu technicznego kamienic. Dobrymi przykładami są: Kamienica Fritscha, Kamienica Nagotowska czy Kamienica pod św. Anną.
Wiek XIX oraz początek XX to nowe, skromne formy niedorównujące dawnej świetności XVI-wiecznych kamienic krakowskich.